त्स्व्हिंग्ली, हुल्ड्राइख : (१ जानेवारी १४८४–११ ऑक्टोबर १५३१). प्रख्यात प्रॉटेस्टंट धर्मसुधारक. जन्म वील्डास, स्वित्झर्लंड येथे. व्हिएन्ना येथे तत्त्वज्ञान व बर्न येथे धर्मशास्त्राचे उच्च शिक्षण त्याने संपादन करून तो एम्. ए. झाला (१५०६). नंतर चर्च हे त्याचे कार्यक्षेत्र बनले. ग्‍लारस येथे प्रीस्ट (१५०६) म्हणून त्याची नियुक्ती झाली. नंतर आयंझीडेल्नच्या (१५१६) व झुरिकच्या कॅथीड्रलचा मुख्य धर्मोपदेशक अशा त्याच्या नेमणुका झाल्या. स्वतंत्र वृत्तीचा विचारवंत व एक व्यासंगी विद्वान अशी त्याची यूरोपभर ख्याती होती.
त्याने बायबलचा सखोल अभ्यास केला व सेंट पॉलने लिहिलेली ग्रीक भाषांतरित पत्रे (एपिसल्स) मुखोद्‌गत केली. आयंझीडेल्न हे ख्रिस्ती धर्माचे एक प्रसिद्ध क्षेत्र होते. तेथील गैरप्रकार पाहून त्याने हे प्रकार बायबलच्या शिकवणुकीविरुद्ध असल्याचा प्रचार हिरिरीने सुरू केला. नंतर पोपने नेमून दिलेले शास्त्रपाठ आणि धडे यांच्याऐवजी फक्त बायबलचा अभ्यास करावा, असा प्रचार करण्यास त्याने सुरुवात केली.
पोप दहावा लीओ याने १५१८ मध्ये बर्नार्ड सॅम्सन नावाच्या एका फ्रॅन्सिस्कन मठवाशास झुरिकमध्ये पापक्षालनपत्रिका (इन्डल्जेन्स) विकण्यासाठी रोमहून पाठविले. मिळालेल्या पैशाचा उपयोग रोममध्ये सेंट पीटर्स चर्च बांधण्याकडे करावयाचा होता. जर्मनीत मार्टिन ल्यूथरने हे कृत्य बुवाबाजी म्हणून त्याच्या विरुद्ध लढा दिला. त्स्व्हिंग्‍लीनेही सॅम्सनच्या कारवाईचा तीव्र निषेध केला व शेवटी सॅम्सनला रोमला रिक्तहस्ते परत जाणे भाग पाडले. हा त्स्व्हिंग्‍लीचा सर्वांत मोठा विजय होय. येथून पुढे स्वित्झर्लंडमधील धर्मक्रांतीची दिशा मुक्रर झाली. रोमचा त्याच्यावर कोप झाला. कॉन्स्टन्सच्या बिशपने त्याला धर्मोपदेश करण्याची मनाई केली परंतु झुरिकच्या नागरिकांच्या सहकार्याने त्स्व्हिंग्‍लीने आपले कार्य पुढे नेटाने चालू ठेवले.
झुरिक सरकारने झुरिक शहरात ६०० धर्मशास्त्रवेत्त्यांची सभा भरविली. तीत त्स्व्हिंग्‍लीने ६७ तात्त्विक मुद्दे (प्रापोझिशन्स) मांडले. त्याच्यावर विचार न करण्याचे कॉन्स्टन्सच्या बिशपने ठरविले. सभा बरखास्त झाली परंतु झुरिकच्या कौन्सिलने त्स्व्हिंग्ली पाखंड मतवादी नाही, असा निष्कर्ष काढून त्स्व्हिंग्‍लीने आपल्या नव–मतवादाप्रमाणे (न्यू ऑर्डर) ख्रिस्ती धर्मशिक्षण द्यावे असा निकाल दिला.
त्स्व्हिंग्‍लीने १५२४ मध्ये ॲना राइनहार्ड नावाच्या एका विधवेशी विवाह केला व त्याच वर्षी ट्रू अँड फॉल्स रिलिजन या शीर्षकाखाली एक प्रबंध लिहिला. धर्मक्रांतीचे काम जोराने चालू रहावे म्हणून मानवी भर न घातलेले मूळ बायबल (बायबल विदाउट ह्यूमन ॲडिशन्स) हेच एकमेव ख्रिस्ती विश्वासाचे मार्गदर्शक व धर्माधिकारी (प्रीस्टहूड) मानावे व पोपच्या सत्तेचा धिक्कार करावा या मुख्य मुद्यांवर जर्मनीतील धर्मक्रांतिकारक आणि स्वित्झर्लंडमधील धर्मक्रांतिकारक यांच्यामध्ये त्स्व्हिंग्‍लीने मतैक्य घडवून आणले.
झुरिक प्रांत व इतर ५ कॅथलिक प्रांत यांत ११ ऑक्टोबर १५३१ रोजी लढाई झाली. त्स्व्हिंग्‍लीचा कापल लढाईत अंत झाला. १५४५ साली त्याच्या लेखांचा एक संग्रह प्रसिद्ध करण्यात आला.
संदर्भ : 1. Farner, Oskar Trans. Sear, D. G. Zwingli, The Reformer, New York, 1952.
2. Jackson, S. M. Huldreich Zwingli, The Reformer of German Switzerland 1448–1531, New York, 1901.
आयरन, जे. डब्ल्यू. साळवी, प्रमिला
“